Wikipedia

Bahasa-bahasa Na-Dene

keluarga bahasa peribumi Amerika Utara

Keluarga bahasa Na-Dene (/ˌnɑːdᵻˈneɪ/; juga Nadene, Na-Dené, Athabaskan–Eyak–Tlingit, Tlina–Dene) ialah keluarga bahasa asli Amerika yang merangkumi paling kurang bahasa Athabaska, Eyak, dan Tlingit. Haida dahulunya dimasukkan, tetapi kini dianggap meragukan. Setakat ini, bahasa Na-Dene yang paling banyak digunakan hari ini ialah Navajo.

Na-Dene
Athabaska–Eyak–Tlingit
Taburan
geografi:		Amerika Utara
Klasifikasi bahasa:Dené–Yenisei?
  • Na-Dene
Bahasa-proto:Proto-Na-Dene
Pembahagian:
ISO 639-5:xnd
Glottolog:atha1245[1]
{{{mapalt}}}

Pada Februari 2008, cadangan menghubungkan Na-Dene (tidak termasuk Haida) kepada kelompok bahasa Yenisei di Siberia tengah ke dalam keluarga Dené-Yenisei telah diterbitkan, dan diterima baik oleh beberapa ahli bahasa.[2] Ada cadangan dalam kertas kerja 2014 bahawa bahasa Na-Dene di Amerika Utara dan bahasa Yenisei Siberia mempunyai asal usul yang sama dalam bahasa yang dituturkan di Beringia di antara kedua-dua benua.[3]

Etimologi sunting

Edward Sapir pada asalnya membina istilah Na-Dene untuk merujuk kepada gabungan keluarga Athabaska, Tlingit, dan Haida (kewujudan bahasa Eyak tidak diketahui olehnya pada masa itu). Dalam The Na-Dene languages: A preliminary report, beliau menerangkan bagaimana beliau memperoleh istilah itu (Sapir 1915, hlm. 558):

Nama yang telah saya pilih, Na-dene, mungkin wajar dengan merujuk kepada no. 51 daripada kosa kata perbandingan. Dene, dalam pelbagai bentuk dialekti, ialah istilah Athabaska yang meluas bagi "orang"; unsur *-ne (*-n, *-η) yang membentuk sebahagian daripadanya ialah dasar lama untuk "orang" yang, sebagai akhiran atau awalan, selalunya digunakan dalam Athabaska dalam pengertian itu. Ia adalah serumpun dengan H. [= Haida] na "menetap; rumah" dan Tl. [= Tlingit] na “orang”. Istilah majmuk Na-dene dengan itu merujuk kepada cara dasar asli tiga bahasa berkenaan, selain meneruskan penggunaan istilah lama Dene bagi cabang Athabaska.

Pembahagian keluarga sunting

Dalam teras yang tidak kontroversi, Na-Dene terdiri daripada dua cabang, Tlingit dan Athabaska–Eyak:

Bagi ahli bahasa yang menuruti Edward Sapir dalam menghubungkan Haida dengan bahasa di atas, Haida mewakili satu cabang tambahan, dengan Athabaska–Eyak–Tlingit bersama-sama membentuk satu lagi. Dene atau Dine (kelompok Athabaska) ialah sekumpulan bahasa asli yang wujud secara meluas yang dituturkan oleh orang yang berkaitan di Alberta, British Columbia, Manitoba, Wilayah Barat Laut, Nunavut, Saskatchewan, Yukon, Alaska, bahagian Oregon, utara California dan Barat Daya Amerika sehingga utara Mexico.

Bahagian barat daya Athabaska juga dipanggil Athabaska Selatan atau Apachean, termasuk Navajo dan semua bahasa Apache. Eyak dituturkan di selatan-tengah Alaska; penutur ibunda terakhir meninggal dunia pada 2008. Navajo ialah bahasa yang paling banyak digunakan dalam keluarga Na-Dene, dituturkan di Arizona, New Mexico dan kawasan lain di Barat Daya Amerika.

Profil tipologi Athabaska–Eyak–Tlingit sunting

Semua bahasa ini berkongsi struktur kata kerja awalan yang sangat kompleks, di mana penanda kala dan mood diinterdigitasikan antara penanda gandingan subjek-objek. Ciri morfologi keluarga ialah rangkaian awalan yang ditemui secara langsung di hadapan kata kerja dasar yang menaikkan atau menurunkan transitiviti kata kerja. Awalan ini, secara tradisinya dikenali sebagai "pengelas", berasal dari segi sejarah daripada gabungan tiga kelas morfem yang berbeza, dan tidak terdapat dalam mana-mana keluarga bahasa asli Amerika yang lain.

Sistem fonem mengandungi sejumlah besar konsonan dorsal (velar atau uvular) (lazim dalam banyak bahasa Athabaska moden berbanding palatal dan velar, sepadan) serta ketiadaan umum penghalang (obstruen) bibir (kecuali jika /b/ timbul daripada *w). Dalam fonologi sejarah, terdapat kecenderungan meluas, boleh diperhatikan dalam banyak bahasa Athabaska, perbezaan tonal fonemik timbul daripada ciri glotis yang asalnya ditemui pada akhir suku kata. Ciri-ciri glotis yang dimaksudkan selalunya jelas dalam Eyak atau Tlingit. Bahasa-bahasa ini secara tipologinya luar biasa kerana mengandungi sistem awalan yang luas, tetapi memiliki struktur SOV dan kata depan, ciri-ciri yang biasanya dikaitkan dengan bahasa berimbuhan.

Cadangan hubungan genealogi lanjutan sunting

Hubungan genealogi antara bahasa Tlingit, Eyak dan Athabaskan telah dicadangkan pada awal abad ke-19, tetapi tidak diterima secara universal sehingga lama kemudian. Haida, dengan 15 penutur fasih (M. Krauss, 1995), pada asalnya dikaitkan dengan Tlingit oleh Franz Boas pada 1894. Kedua-dua Haida dan Tlingit kemudiannya disambungkan ke Athabaska oleh Edward Sapir pada tahun 1915. Ahli bahasa seperti Lyle Campbell (1997) hari ini menganggap bahawa bukti yang adaa tidak dapat disimpulkan. Mereka telah mengklasifikasikan Haida sebagai bahasa terpencil. Untuk menekankan kepencilan Haida, Campbell merujuk kepada keluarga bahasa sebagai Athabaska–Eyak–Tlingit berbanding Na-Dene. Pada 2010, Jeff Leer menerbitkan bahan utama yang luas tentang apa yang beliau panggil sebagai PAET (proto-Athabaska–Eyak–Tlingit).

Dené–Yenisei sunting

Pada 2008, Edward Vajda dari Universiti Washington Barat membentangkan bukti yang menunjukkan bahawa bahasa Na-Dene (Athabaska–Eyak–Tlingit) mungkin berkaitan dengan keluarga bahasa Yenisei dari Siberia, dengan satu-satunya bahasa wakil yang masih ada ialah bahasa Ket.

Bukti utama oleh metodologi perbandingan semasa, termasuk homologi dalam awalan kata kerja dan jalinan sistematik antara taburan nada Ket serta artikulasi konsonan yang terdapat dalam Athabaska–Eyak–Tlingit. Kertas kerja Vajda telah disemak dengan baik oleh beberapa pakar dalam kajian Na-Dene dan Yenisei. Kesimpulan seminar ini ialah perbandingan dengan data Yenisei menunjukkan bahawa Haida tidak boleh diklasifikasikan dalam unit genealogi dengan Athabaska–Eyak–Tlingit.[2]

Cadangan lain sunting

Menurut pengelasan kontroversi Joseph Greenberg tentang bahasa peribumi Amerika Utara, Na-Dené (termasuk Haida) ialah salah satu daripada tiga kumpulan utama bahasa peribumi yang dituturkan di benua Amerika. Penyokong kontemporari teori Greenberg seperti Merritt Ruhlen telah mencadangkan bahawa keluarga bahasa Na-Dené mewakili penghijrahan yang berbeza orang dari Asia ke Dunia Baru yang berlaku enam hingga lapan ribu tahun yang lalu, meletakkannya sekitar empat ribu tahun kemudian daripada penghijrahan sebelumnya ke benua Amerika oleh penutur Amerindia; ini kekal sebagai hipotesis yang tidak terbukti.[4] Ruhlen membuat spekulasi bahawa penurut Na-Dené mungkin telah tiba dengan bot, pada mulanya menetap berhampiran Haida Gwaii, kini di British Columbia, Kanada.[5]

Hipotesis pinggiran oleh Sergei Starostin mencadangkan bahawa Na-Dené (termasuk Haida) mungkin tergolong dalam keluarga super Dené–Kaukasus yang lebih luas, yang juga mengandungi bahasa Kaukasia Utara, Sino-Tibet dan Yenisei. Cadangan ini ditolak oleh hampir semua ahli bahasa semasa.[6][7][8][9][10]

Sekitar 1920, Edward Sapir menjadi yakin bahawa Na–Dené lebih berkait rapat dengan Sino–Tibet berbanding keluarga Amerika yang lain. Beliau mencadangkan bahawa bahasa Sino-Tibet mempunyai kaitan dengan Na-Dené.[11] Cadangan Dené–Yenisei Edward Vadja memperbaharui minat dalam kalangan ahli bahasa seperti Geoffrey Caveney (2014) untuk melihat sokongan terhadap hipotesis Sino–Dené. Caveney menganggap hubungan antara Sino–Tibet, Na–Dené, dan Yeniseian adalah munasabah, tetapi tidak menyokong hipotesis bahawa Sino–Tibet dan Na–Dené berkait dengan bahasa Kaukasia Utara (Sino–Kaukasia dan Dené–Kaukasia).[12]

Nota kaki sunting

  1. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, penyunting (2017). "Athabaskan–Eyak–Tlingit". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
  2. ^ a b Dene–Yeniseic Symposium Diarkibkan 2018-11-15 di Wayback Machine, University of Alaska Fairbanks, February 2008, accessed 30 Mar 2010
  3. ^ Mark A. Sicoli and Gary Holton, Linguistic Phylogenies Support Back-Migration from Beringia to Asia, PLoS ONE, March 12, 2014, accessed November 25, 2014.
  4. ^ Wade, Nicholas (11 July 2012). "Earliest Americans arrived in 3 waves, not 1, DNA study finds". New York Times. Dicapai pada 18 March 2018.
  5. ^ "Center for the Study of the First Americans". Texas A&M University. 2011-05-15. Diarkibkan daripada yang asal pada 2016-11-20.
  6. ^ Sanchez-Mazas, Alicia; Blench, Roger; Ross, Malcolm D.; Peiros, Ilia; Lin, Marie (2008-07-25). Past Human Migrations in East Asia: Matching Archaeology, Linguistics and Genetics. ISBN 9781134149629.
  7. ^ Campbell, Lyle (1997). American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America. Oxford: Oxford University Press. pp. 286-288
  8. ^ Goddard, Ives (1996). "The Classification of the Native Languages of North America". In Ives Goddard, ed., "Languages". Vol. 17 of William Sturtevant, ed., Handbook of North American Indians. Washington, D.C.: Smithsonian Institution. pg. 318
  9. ^ Trask, R. L. (2000). The Dictionary of Historical and Comparative Linguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press. pg. 85
  10. ^ Dalby, Andrew (1998). Dictionary of Languages. New York: Columbia University Press. pg. 434
  11. ^ Campbell, Lyle (1997). American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America. Oxford, UK: Oxford University Press.
  12. ^ Caveney, Geoffrey (2014). "Sino-Tibetan ŋ- and Na-Dene *kw- / *gw- / *xw-: 1st Person Pronouns and Lexical Cognate Sets". Journal of Chinese Linguistics. 42 (2): 461–487. JSTOR 24774894.

Rujukan sunting

  • Bengtson, J. D. (1994), "Edward Sapir and the 'Sino-Dene' Hypothesis", Anthropological Science, 102 (3): 207–230, doi:10.1537/ase.102.207, ISSN 0918-7960.
  • Dürr, Michael & Renner, Egon (1995), "The history of the Na-Dene controversy: A sketch.", dalam Renner, Egon & Dürr, Michael (penyunting), Language and Culture in North America: Studies in Honor of Heinz-Jürgen Pinnow, Lincom Studies in Native American Linguistics, 2, Munich: Lincom Europa, m/s. 3–18, ISBN 978-3-89586-004-1.
  • Enrico, John (2004), "Toward Proto–Na-Dene", Anthropological Linguistics, 46 (3): 229–302, JSTOR 30028963.
  • Goddard, Pliny E. (1920), "Has Tlingit a Genetic Relation to Athapascan?", International Journal of American Linguistics, 1 (4): 266–279, doi:10.1086/463725, JSTOR 1263201.
  • Greenberg, J. H. (1987), Language in the Americas, Stanford, CA: Stanford University Press, ISBN 978-0-8047-1315-3.
  • Greenberg, J. H. & Ruhlen, Merritt (1992), "Linguistic Origins of Native Americans", Scientific American, 267 (5): 94–99, Bibcode:1992SciAm.267e..94G, doi:10.1038/scientificamerican1192-94.
  • Hamp, Eric P. (1979), "Tongass Tlingit and Na-Dene", Berkeley Linguistics Society, 5, m/s. 460–463.
  • Hymes, Dell (1956), "Na-Déné and Positional Analysis of Categories", American Anthropologist, 58 (4): 624–628, doi:10.1525/aa.1956.58.4.02a00040, JSTOR 666161.
  • Hymes, Dell (1995), "Na-Dene ethnopoetics: A preliminary report: Haida and Tlingit", dalam Renner, Egon; Dürr, Michael (penyunting), Language and Culture in North America: Studies in Honor of Heinz-Jürgen Pinnow, Lincom Studies in Native American Linguistics, 2, Munich: Lincom Europa, m/s. 265–311, ISBN 978-3-89586-004-1.
  • Kaye, Alan S. (1992), "Distant Genetic Relationship and Edward Sapir", Semiotica, 91 (3/4): 273–300, doi:10.1515/semi.1992.91.3-4.273, S2CID 170479577.
  • Krauss, Michael E. (1964), "Proto-Athapaskan–Eyak and the problem of Na-Dene: The phonology", International Journal of American Linguistics, 30 (2): 118–136, doi:10.1086/464766, S2CID 144615266.
  • Krauss, Michael E. (1965), "Proto-Athapaskan–Eyak and the problem of Na-Dene II: The morphology", International Journal of American Linguistics, 31 (1): 18–28, doi:10.1086/464810, S2CID 144404147.
  • Krauss, Michael E. (1968), "Noun classification systems in Athapaskan, Eyak, Tlingit, and Haida verbs", International Journal of American Linguistics, 34 (3): 194–203, doi:10.1086/465014, S2CID 143582680.
  • Krauss, Michael E. (1973), "Na-Dene", dalam Sebeok, Thomas A. (penyunting), Linguistics in North America, Current Trends in Linguistics, 10, The Hague: Mouton, m/s. 903–978.
  • Leer, Jeff (1979), Proto-Athabaskan verb stem variation, part one: Phonology, Alaska Native Language Center Papers, 1, Fairbanks, Alaska: Alaska Native Language Center.
  • Leer, Jeff (1989), "Directional systems in Athapaskan and Na-Dene", dalam Cook, Eung-Do; Rice, Keren (penyunting), Athapaskan linguistics: Current perspectives on a language family, Trends in linguistics: State of the art reports, 15, Berlin: Mouton de Gruyter, m/s. 575–622, ISBN 978-0-89925-282-7.
  • Leer, Jeff (2010), Kari, James; Potter, Ben (penyunting), "The Dene–Yeniseian Connection", Anthropological Papers of the University of Alaska, 5 (new series): 33–99, 168–193
  • Leer, Jeff; Hitch, Doug & Ritter, John (2001), Interior Tlingit noun dictionary: The dialects spoken by Tlingit elders of Carcross and Teslin, Yukon, and Atlin, British Columbia, Whitehorse, Yukon Territory: Yukon Native Language Centre, ISBN 978-1-55242-227-4.
  • Levine, Robert D. (1979), "Haida and Na-Dene: A new look at the evidence", International Journal of American Linguistics, 45 (2): 157–170, doi:10.1086/465587, S2CID 143503584.
  • Manaster Ramer, A. (1996), "Sapir's Classifications: Haida and the Other Na-Dene Languages", Anthropological Linguistics, 38 (2): 179–216, JSTOR 30028930.
  • Pinnow, Heinz-Jürgen (1962), "Two problems of the historical phonology of Na-Dene languages", International Journal of American Linguistics, 28: 162–166.[tiada dalam ayat yang diberikan]
  • Pinnow, Heinz-Jürgen (1964), "On the historical position of Tlingit", International Journal of American Linguistics, 30 (2): 155–164, doi:10.1086/464770, S2CID 144439574.
  • Pinnow, Heinz-Jürgen (1966), Grundzüge einer historischen Lautlehre des Tlingit (dalam bahasa Jerman), Wiesbaden: Otto Harrassowitz. (dalam bahasa Jerman)
  • Pinnow, Heinz-Jürgen (1968a), "Genetic relationships versus borrowing in Na-Dene", International Journal of American Linguistics, 34 (3): 194–203, doi:10.1086/465015, S2CID 144800160.
  • Pinnow, Heinz-Jürgen (1968b), "Sprachhistorische Studien zur Verbstammvariation im Tlingit", Orbis (dalam bahasa Jerman), 17: 509–531. (dalam bahasa Jerman)
  • Pinnow, Heinz-Jürgen (1970), "Notes on the classifiers in the Na-Dene languages", International Journal of American Linguistics, 36 (1): 63–67, doi:10.1086/465094, S2CID 145769810.
  • Pinnow, Heinz-Jürgen (1976), Geschichte der Na-Dene-Forschung, Indiana Beihefte (dalam bahasa Jerman), 5, Berlin: Mann, ISBN 978-3-7861-3027-7. (dalam bahasa Jerman)
  • Pinnow, Heinz-Jürgen (1985), Das Haida als Na-Dene Sprache, Abhandlungen der völkerkundlichen Arbeitsgemeinschaft (dalam bahasa Jerman), 43–46, Nortorf, Germany: Völkerkundliche Arbeitsgemeinschaft.
  • Pinnow, Heinz-Jürgen (2006a), Die Na-Dene-Sprachen im Lichte der Greenberg-Klassifikation [The Na-Déné Languages in Light of Greenberg's Classification] (dalam bahasa Jerman) (ed. 2nd revised), Bredstedt: Druckerei Lempfert.
  • Pinnow, Heinz-Jürgen (2006b), "Sprachhistorische Untersuchung zur Stellung des Haida als Na-Dene-Sprache", Unveränderte Neuausgabe aus INDIANA 10, Gedenkschrift Gerdt Kutscher. Teil 2 Berlin 1985. Mit einem Anhang: Die Na-Dene-Sprachen im Verhältnis zum Tibeto-Chinesischen, Bredstedt: Druckerei Lempfert.
  • Rubicz, R.; Melvin, K. L.; Crawford, M. H. (2002), "Genetic Evidence for the phylogenetic relationship between Na-Dene and Yeniseian speakers" (PDF), Human Biology, 74 (6): 743–761, doi:10.1353/hub.2003.0011, hdl:1808/16191, PMID 12617487, S2CID 18265356.
  • Ruhlen, Merritt (1994a), The Origin of Language: Tracing the Evolution of the Mother Tongue, New York: John Wiley & Sons, ISBN 978-0-471-58426-1.
  • Ruhlen, Merritt (1998), "The Origin of the Na-Dene", PNAS, 95 (23): 13994–13996, Bibcode:1998PNAS...9513994R, doi:10.1073/pnas.95.23.13994, PMC 25007, PMID 9811914.
  • Sapir, Edward (1915), "The Na-Dene languages: A preliminary report", American Anthropologist, 17 (3): 534–558, doi:10.1525/aa.1915.17.3.02a00080, JSTOR 660504.
  • Thompson, Chad (1996), "The Na-Dene middle voice: An impersonal source of the D-element", International Journal of American Linguistics, 62 (4): 351–378, doi:10.1086/466304, S2CID 143682890.
  • Vajda, Edward (2010), Kari, James; Potter, Ben (penyunting), "The Dene–Yeniseian Connection", Anthropological Papers of the University of Alaska, 5 (new series): 33–99.

Pautan luar sunting

Diambil daripada "https://ms.wikipedia.org/w/index.php?title=Bahasa-bahasa_Na-Dene&oldid=5782956"