Wikipedia

Kepoyangan

Kepoyangan atau Poyangisme[1] ialah satu bentuk kepercayaan lama orang Melayu yang wujud di Semenanjung Tanah Melayu. Kepercayaan ini dikongsi bersama dengan suku Melayu Proto yang lain seperti Jakun dan Temuan. Kepercayaan ini tidak mempunyai kecenderungan untuk menjelmamanusiakan gagasan inti sari sepertimana suku Semang sebaliknya mempunyai parayang tersendiri dalam bentuk semangat sembahan yang umum ada atau semangat nenek moyang yang disanjung puja. Selain unsur-unsur parayang atau semangat dan pemunjungan nenek moyang, Kepoyangan juga mempunyai unsur kepawangan dan menggabungkan biang-biang kepertuhanan dan keperhantuan.

Seiring dengan perjalanan waktu dan kedatangan pengaruh-pengaruh asing ke Alam Melayu, amalan kepoyangan turut diwarnai ajaran-ajaran asing seperti Hindu-Buddha dan Islam.[1] Kepoyangan mempunyai 'hubungan benang merah' dengan ajaran-ajaran tempatan lainnya di Asia Tenggara seperti Pengarap Asal di Sarawak dalam kalangan suku Iban, Momolianisme di Sabah, Kaharingan di Kalimantan, Parmalim dan Pemena di Sumatera dalam kalangan suku Batak, Kapitayan dan Kejawèn di Jawa, dan Satsana Phi di Thailand dan Laos. Antara bentuk-bentuk seruyang[a] atau amalan ritual dalam kepoyangan termasuklah sembahyang, penumbalan, penceratan, puasa, tilik nasib dan kerasukan.

Pengenalan sunting

Secara amnya, agama-agama di dunia ini terbahagi kepada dua;[2] iaitu agama langit dan agama budaya. Agama langit atau samawi ialah agama yang diturunkan daripada Tuhan kepada manusia menerusi pesuruh-Nya dalam bentuk wahyu. Tiga tonggak utama agama langit ialah Tuhan Yang Maha Esa, pesuruh atau rasul, dan kitab suci. Contoh agama langit ialah Islam, Nasrani dan Yahudi. Manakala, agama budaya ialah agama yang tumbuh daripada pengalaman dan pemerhatian manusia tanpa wahyu, atau agama langit yang telah disimpangkan atau diseleweng sehingga mengubah ajaran wahyu. Agama budaya ini dapat lagi dipecah menjadi empat:

  1. agama pendulu; yakni agama primitif
  2. agama penengah; yakni agama madya
  3. agama perenung; yakni agama falsafah
  4. agama pembaur; yakni agama sinkretisme

Agama primitif ialah bentuk agama paling asas. Ia mempunyai unsur-unsur animisme, dinamisme, dan totemisme. Agama madya pula ialah agama budaya yang lebih tersusun; mempunyai dewaloka, kitab panutan, para petinggi agama dan rumah ibadat yang tertentu. Agama madya boleh tumbuh daripada agama pendulu yang semakin tersusun atau agama samawi yang telah jauh menyimpang.[2] Agama falsafah pula merupakan ajaran yang bersandarkan kepada falsafah atau teras kefahaman yang menjadi asas kepercayaan. Contoh agama falsafah ialah Konfusius, Taoisme dan Legalisme. Agama pembaur ialah aliran ajaran yang menggabungkan bahagian ajaran-ajaran agama yang ada ke dalam satu ajaran baharu. Contohnya agama Bahai, Sikhisme dan Ahmadiyyah.[2]

Menurut pembahagian ini, jelaslah bahawa Kepoyangan termasuk dalam agama budaya dalam peringkat primitif atau pendulu, memandangkan agama ini tidak mempunyai kitab panutan tertentu, tidak mempunyai tokoh pengasas yang jelas, dan aturan-aturan pelakuan sembahan yang lebih anjal dan mudah berubah-ubah.

Perungkapan dan galur kata sunting

Poyang dalam Kamus Dewan mempunyai dua maksud iaitu "nenek moyang atau leluhur" dan "bomoh atau pawang".[3] Kata poyang merupakan lakuran kata daripada empu dan yang. Empu pula mempunyai beberapa maksud; iaitu "tuan atau gelaran hormat", "orang yang mahir dalam sesuatu" dan "empunya atau pemilik".[4] Kata empu dapat dilacak dalam bentuk bangun ulang Proto-Melayu-Polinesianya *empu yang bermaksud "nenek moyang, leluhur, tuan atau pemilik". Manakala kata yang pula membawa makna "dewa", dengan kata terbitan beryang-yang bermaksud "memuja dewa-dewa".[5] Kata yang atau hiang bergalur daripada Proto-Melayu-Polinesia Barat *qiaŋ[6] yang bermakna "leluhur, dewa dan ketuhanan". Di samping itu, perkataan poyang itu sendiri mendukung tiga teras kepercayaan Kepoyangan iaitu kepawangan, nenek moyang, serta Tuh dan Yang.

Asal-usul sunting

Menurut El Marzdedeq dalam tulisannya, Parasit Aqidah, kepercayaan asli Asia Timur dan Asia Tenggara, bahkan termasuk kepercayaan asli penduduk Polinesia dan Mikronesia, berasal daripada akar kepercayaan yang sama.[2] Hal ini didokong dengan bukti pergerakan manusia keluar dari Afrika dan penurunan manusia berkromosom Y haplotaip O[7] yang melahirkan penduduk asal Asia Timur dan Asia Tenggara, juga Kepulauan Lautan Teduh. Diperkirakan ajaran ini muncul sekitar 5000 SM[2] di Asia Tengah[2] dan dianut oleh nenek moyang suku Mongolid purba. Sekitar 3500 SM, penduduk asal China Selatan yang terdiri daripada nenek moyang orang Cina, Tibet, Jepun dan proto-Melayu telah mengamalkan kepercayaan yang sama. Proto-Melayu kemudiannya tersebar ke selatan memasuki Asia Tenggara melalui lembangan di dataran Asia Tenggara oleh nenek moyang orang Mon-Khmer dan melalui Taiwan serta kepulauan Filipina oleh nenek moyang orang Austronesia.

Kepercayaan Tuh sunting

Kepercayaan kepada Tuh menjadi bukti pengikat yang menjadi tanda kebersamaan yang dimiliki bangsa-bangsa di Asia Timur, Asia Tenggara dan Pasifik. Intipati kepercayaan Tuh ialah mereka mempercayai sosok "Tuh" sebagai penguasa sarwa alam yang bersifat esa, tidak mempunyai permulaan dan pengakhiran, maha besar jika dibandingkan dengan alam terbesar dan maha kecil jika dibandingkan dengan alam terkecil, serta zat Tuh itu mengisi setiap juzuk alam. Setelah alam musnah binasa, maka zat Tuh itu kembali kepada semula. Bagi meneliti kebersamaan tersebut, di bawah merupakan ringkasan kepercayaan Tuh dalam setiap suku bangsa yang berpegang kepada akar kepercayaan yang sama ini.[2]

Ajaran asal Cina (Shenisme)
Rencana utama: Shenisme

Lao Zi mengungkapkan Tuh sebagai Tao:

"Dalam setiap benda ada Tao, tapi Tao sendiri bukan benda, dalam segala kejadian ada Tao, jika suatu kejadian berakhir, Tao tetap kekal abadi."

Tao disifatkan tetap dan diam, tidak tetap bergabung dan tidak pernah berpisah, tunggal, kekal dan hendaklah dipandang sebagai "ibu dunia". Menurut Kong Fu Zi:

"Tao itu boleh difikir dengan mengkaji alam dan kehidupan. Ia bersatu tetapi bercerai dengan alam."

Ajaran Mon dan Khmer

"Tu atau Tuh itu ada dan menyeluruh, ia jauh tetapi dekat, ia bersatu tetapi berpisah."

Ajaran Melayu Purba (Kepoyangan)

"Tu dinamakan Tuh, daripada Tuh terbitlah Tuhan. Tuh juga digelarkan Sang Hiang Tunggal yang hidup bersekutu dengan alam tetapi ia sendiri bukan alam."

Ajaran Jawa Kuno (Kapitayan)
Rencana utama: Kapitayan

Tu atau To merupakan kuasa ghaib yang bersifat adikudrati. Tu juga dipanggil Sanghyang Tunggal, mempunyai dua sifat yang masing-masing mempunyai nama sandangan; Sanghyang Wenang (sifat kebaikan) dan Sanghyang Manikmaya (sifat keburukan).

Ajaran Kaharingan
Rencana utama: Kaharingan

"Toh itu semangat alam, penguasa terbenam dan terbitnya matahari."

Ajaran Maori

"Jika selembar daun itu menjadi layu, petanda ora daun itu diambil oleh Toh, ora adalah zat Toh, tersebar dalam benda-benda, tetapi benda itu bukan Toh."

Ajaran asli Jepun (Shinto)
Rencana utama: Shinto

"To itulah pangkal kejadian, bila kejadian itu berakhir, To itu tetap kekal abadi dan jalan itu adalah jalan pada To."

Ajaran Beun di Tibet

"Toun hendak menciptakan alam, tetapi tak ada yang patut diberikan melainkan dirinya, maka Toun pun melebur dirinya dalam alam itu sambil berpesan; 'Aku adalah engkau dan engkau adalah aku!'."

Ajaran asli Korea

Tuh itu dipanggil "Teuh".

Teras Kepercayaan sunting

Sembahyang sunting

Tuh atau Sang Hiang Tunggal merupakan Tuhan yang menciptakan alam dan dunia ini, daripada tiada kepada ada.[2] Walau bagaimanapun, urus tadbir alam dijalankan oleh parayang, semangat halus yang darjatnya bawah daripada Tuh.[2] Parayang atau hiang setara dengan Kami (神;かみ) dalam ajaran Shinto, Shén (神) dalam ajaran asli Cina atau Shenisme, Phi Thɛɛn (ຜີແຖນ; ผีแถน) dalam ajaran asli Thai atau Satsana Phi, Thần dalam ajaran asli Vietnam, dan Nat (နတ်) dalam ajaran asli Burma. Dalam kepercayaan Melayu Lama ini, walaupun Tuh itu bersifat maha tahu dan maha agung serta maha memelihara, Tuh masih dianggap Tuhan yang tak terjangkau oleh manusia.[8] Namun, para datu atau raja yang memerintah dengan mandat langit, mereka dianggap sebagai "anak langit"[2] dan mempunyai taraf yang sama dengan Yang. Oleh yang demikian, manusia akan melakukan upacara penyembahan kepada Yang, dipanggil "sembahyang", manakala para raja atau datu melaksanakan "sembahtu"; menyembah Tuh secara langsung.[2]

Tiap-tiap keadaan atau situasi memerlukan upacara sembahyang yang tertentu seperti sembahyang pendirian rumah baru, sembahyang menjelang gadis, sembahyang perkahwinan, sembahyang hamil, sembahyang bersalin dan lain-lainya.[2] Selain daripada itu, terdapat juga sembahyang harian yang dilakukan pada masa matahari jatuh dengan membakar kemenyan dan menyajikan telur di bawah batu pasak atau batu tiang bulat untuk Yang Jadi-jadian Pengatur Tahun dan Umur, dan Yang Jadian Sang Nenek Pelindung Tempat.[2] Manakala penyembahan Tuh lebih rumit dan memerlukan persiapan yang lebih besar. Untuk sembahtu, binaan batu perlu didirikan dalam bentuk berundak[b] seperti limas bertangga yang bertingkat ganjil, sama ada tiga, lima, tujuh, sembilan dan seterusnya, mahupun bertingkat genap.[2]

Yang yang tertinggi darjatnya ialah Yang Langit dan Yang Tanah.[2] Dalam masyarakat di utara Semenanjung Melayu, Yang Langit atau Bapa Langit bergelar Seretang Bogoh; yang bersemayam atas matahari dan memandu angin, dan Yang Tanah atau Ibu Tanah bernama Sang Siuh.[9] Seiring dengan kepercayaan masyarakat Austronesia lainnya, Ibu Tanah diperlambangkan dengan warna merah, manakala Bapa Langit dilambangkan dengan warna putih.[10] Kepercayaan kededuaan atau dualisme ini, iaitu Bapa Langit dan Ibu Tanah juga hadir dalam mitologi Maori yang masing-masing dikenali sebagai Rangi dan Papa,[11] manakala bagi orang Hawaii dikenali sebagai Wakea dan Papa, masing-masingnya. Penghulu parayang ini kemudiannya diganti dengan sosok Betara Guru dalam jelmaan-jelmaannya yang berbeza setelah kedatangan agama Hindu ke Alam Melayu.[8]

Berikut merupakan senarai parayang asli dalam masyarakat Melayu:[2][8][9]

  1. Mayang Puan: Yang padi dan kesuburan
  2. Raja Muda Laksamana: Yang peperangan, dalam perwayangan Melayu Kelantan
  3. Puteri Tujuh: Yang laut pesisiran pantai Terengganu seperti dalam persembahan Ulek Mayang
  4. Semangat Jerai: Yang gunung di Kedah
  5. Raja Angin: Yang mengawal angin dan pelayaran
  6. Sang Pemburu: Yang rimba dan tanah; kadangkala digolongkan sebagai hantu
  7. Raja Mambang Segara: Yang penguasa Gunung Tahan
  8. Raja Laksamana Petir: Yang petir; ayahanda kepada Raja Mambang Segara, mempunyai bau-bau bacang dengan Karei dalam masyarakat Semang
  9. Tuan Puteri: Yang pengubat seperti dalam Main Puteri
  10. Awang Hitam atau Panglima Awang: Yang tanah dan semangat laut; berjalan melalui urat Bumi dan boleh menundukkan ribut serta menyebabkan penyakit
  11. Nenek Kemang: Yang pertanian padi dan binatang perosak
  12. Toh Rimpun Alam: Yang penguasa lautan yang bersemayam di Pusat Lautan atau Tasik Pauh
  13. Si Raya: Yang air yang berkuasa dari kuala sungai ke tengah laut, beristeri Maduruti dan mempunyai dua orang anak; Wa' Ranai dan Si Kekas
  14. Mambang Tali Harus: Yang di tengah laut yang menjadi penghubung kepada Toh Rimpun Alam

Selain daripada Tuh dan Yang, terdapat juga semangat atau sosok ghaib lainnya dalam kepercayaan Kepoyangan ini. Dalam dunia semangat, kedudukan sesuatu semangat dapat berubah-ubah, boleh mencapai taraf yang lebih tinggi dengan sumbangan dan kehebatannya, mahupun tersungkur dan terkutuk kerana kesalahan dan kejahatannya. Kelompok semangat berikutnya dikelompokkan sebagai hantu; berdarjat lebih rendah berbanding Yang dan kebanyakkan masanya mendatangkan penyakit dan kesusahan kepada manusia. [2][8][9] Menurut pengertian hantu dalam kamus Wilkinson[12], hantu dapat digolongkan kepada 12 macam:

  1. penunggu tempat: hantu tanah, jembalang, pelak, hantu rimba, hantu hutan, hantu denai, hantu belukar, hantu songkai, hantu gunung, hantu air, hantu laut, hantu sungai, hantu bidai atau balung bidai
  2. semangat keramat: puaka, hantu pokok, hantu bandan (air terjun), hantu minyak
  3. mambang kejadian alam: hantu-hantuan (gema), jerambang, hantu panah Ranjuna (tahi bintang), hantu angin, hantu ribut, hantu daguk, mambang putih (matahari), mambang kuning (senja), mambang hitam (bulan)
  4. semangat halimunan: bunian, siluman, lemboyan, kelembai
  5. pembawa penyakit atau denah: hantu penyakit, hantu ibu pamenan, hantu senggirik
  6. roh mati berdendam: hantu mati dibunuh, kemolok, hantu bangkit, hantu bungkus, hantu golek, hantu jerangkong, hantu kocong, hantu kubur
  7. semangat terbang: hantu langsuyar, burung hantu
  8. yang terbuang; Yang daripada kepercayaan lama yang telah disisihkan: hantu pemburu, hantu raya, hantu tinggi, hantu dongak, hantu longgak, hantu lengak, awang hitam, hantu doman
  9. badi: hantu belian, hantu loyang
  10. belaan umum: hantu jamuan, hantu anjung, hantu pusaka, hantu jadi-jadian, hantu berjinjang
  11. hantu kepala dukun: penanggal, tenggelung, hantu menjangan, pelesit
  12. belaan setempat: hantu bajang, hantu polong, hantu pelesit

Batas pemisah antara Yang dan hantu kabur dalam masyarakat Melayu Lama. Masyarakat Melayu mempercayai kewujudan Yang dan hantu, serta melakukan ritual bagi kededua sosok ghaib tersebut. Secara kasarnya, Yang untuk disembah manakala hantu untuk disemah. Hantu dianggap sebagai antitesis atau perlawanan kepada Tuhan memandangkan perkataan hantu merupakan susun balik atau anagram daripada perkataan tuhan itu sendiri. Bentuk-bentuk penyembahan dan penyemahan juga berbeza-beza dari satu tempat ke tempat lainnya, juga bergantung kepada darjat Yang dan hantu yang dipuja.

Pemunjungan Nenek Moyang sunting

Pemunjungan nenek moyang merupakan salah satu unsur teras kepercayaan Melayu Lama. Masyarakat Melayu percaya bahawa semangat nenek moyang yang telah meninggal dunia dapat memberikan perlindungan dan panduan kepada ahli keluarga yang masih hidup. Oleh itu, semangat nenek moyang diberi sesaji sebagai memuliakan dan menghormati mereka. Semangat nenek moyang umumnya tidak disembah seperti Yang dan tidak pula disemah seperti hantu. Bentuk pemunjungan nenek moyang juga berbeza-beza kebesarannya bergantung kepada darjat para pendahulu semasa hidup. Pemunjungan besar-besaran biasanya dilakukan sekurang-kurangnya setahun sekali seperti yang masih diamalkan oleh suku Melayu Proto pada Arik Muyang,[13] yang biasanya diadakan pada hujung tahun. Amalan yang sama masih tersisa dalam masyarakat Melayu sekarang seperti mengunjungi kubur sewaktu Hari Raya Aidilfitri, walaupun tiada lagi unsur-unsur penyajian.[perlu rujukan] Unsur-unsur khurafat tersebut digantikan dengan unsur-unsur yang berlandaskan Islam seperti bacaan Yasin dan doa arwah.

Kepawangan sunting

Kepawangan dalam masyarakat Melayu dipanggil dengan berbagai jenis nama seperti bomoh, pawang, dukun, cenayang dan belian. Fungsi pawang atau bomoh ini selaku perantara atau orang tengah dalam menyelesaikan masalah atau kejadian yang bersangkut paut dengan sosok ghaib. Masyarakat Melayu zaman dahulu percaya bahawa penyakit dan musibah merupakan buatan atau lintasan daripada semangat jahat. Bagi membuang bala atau semangat jahat tersebut, bantuan perantara diperlukan. Walaupun peranan pengantara ini saling bertindan. Secara amnya, pawang menggunakan kuasa ajaibnya untuk mencari bijih timah, herba-herba untuk mengubat atau memastikan hasil meramu atau tangkapan ikan yang baik, manakala bomoh pula menggunakan ilmu dan kesaktiannya bagi mengubati penyakit manusia yang disampuk semangat jahat. Selain itu, pawang atau bomoh juga menggunakan bacaan mantera atau jampi dalam mengubat, mencari barang yang hilang, atau mengetuai upacara sembahyang seperti sembahyang naik rumah dengan membuang ancak.

Amalan kepawangan ini tidak lain merupakan sebahagian daripada amalan sihir yang melibatkan jampi serapah dan bantuan sosok ghaib bagi mencapai tujuan tertentu. Untuk menjadi pawang atau bomoh, seseorang itu perlu melakukan kegiatan menurun.[8] Bakal pawang perlu berjumpa dengan hantu orang mati dibunuh di perkuburan dengan mengitari pendam[14] sebanyak tiga kali lalu membakar dan menyembah kemenyan ke arah batu nisan sebanyak tujuh kali disertai jampi serapah. Setelah itu, mereka perlu duduk sekeliling pendam tersebut dalam kedudukan mendayung dengan seorang di bahagian hulu dan kaki pendam. Kemudian, upacara dimulakan dengan perlahan-lahan memasuki alam seberang dalam perahu di atas lautan terbentang sehingga muncul seorang sosok tua yang akan menuntuni perjalanan menurun mereka.[perlu rujukan]

Kepawangan berselisihan dengan keteluhan. Apabila ilmu sakti tersebut digunakan untuk tujuan jahat atau berniat mencelakakan orang, maka perbuatan tersebut termasuk dalam amalan keteluhan. Antara contoh-contoh keteluhan ialah menghantar busung, santau, ilmu menceraikan pasangan suami isteri, ilmu pengasih[15] dan bitas.

Perbandingan Kepoyangan dan kepercayaan-kepercayaan Tuh sunting

Agama Kepoyangan Shenisme Shinto Kaharingan Kapitayan Satsana Phi Kepercayaan Nat
Masyarakat Melayu, Jakun, Temuan Cina Han Jepun Dayak Jawa Thai, Lao Burma
Kawasan Semenanjung Melayu Tanah besar China, Asia Tenggara Jepun Kalimantan Pulau Jawa, Nusantara Thailand, Laos Myanmar
Tuhan Tuh Tao atau Thian, Shengdi To Toh; Ranyang Hatalla Langit Tu atau To; Sanghyang Tunggal Phi Theen Mahagiri; Thagyamin
Dewa Yang Shen Kami Yang Hyang Phi Nat
Kitab tiada ada ada ada; Panaturan tiada tiada tiada
Tempat ibadat genggulang tokong, kelenteng kamidana, jinja balai basarah sanggar wat Nat kun, Nat naan
Kepawangan bomoh, pawang wu itako balian dukun mophi Nat-kadaw
Perayaan besar Hari Moyang, Semah Pantai, Puja Pantai, upacara bela kampung Bulan Hantu, Perayaan Qingming,

Perayaan Perahu Naga, Perayaan Dongzhi, Perayaan Qiqi

Pelbagai jenis matsuri Tiwah, Yadnya Tumpeng Bumi Baisi, Liang Phi Ban Kunjungan Natdaw, Perayaan Wagaung

Lihat Juga sunting

Catatan sunting

  1. ^ "ritual", menyeru dewa atau hiang
  2. ^ bertingkat-tingkat, berlenggek-lenggek.

Rujukan sunting

  1. ^ a b Skeat, Walter William; Blagden, Charles Otto (1906). Pagan Races of The Malay Peninsula Volume II (dalam bahasa English). London: Macmillan And Co. Limited.CS1 maint: unrecognized language (link)
  2. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q El Marzdedeq, A.D. (1969). Parasit Aqidah; Selintas Perkembangan dan Sisa Sisa Agama Kultur (dalam bahasa Indonesia). Bandung: Yayasan Ibnu Ruman. ISBN 9793664398.
  3. ^ "poyang". prpm.dbp.gov.my. Dicapai pada 2023-01-21.
  4. ^ "empu". prpm.dbp.gov.my. Dicapai pada 2023-01-21.
  5. ^ "yang". prpm.dbp.gov.my. Dicapai pada 2023-01-21.
  6. ^ "ACD - Austronesian Comparative Dictionary - Cognateset *qiaŋ". acd.clld.org. Dicapai pada 2023-01-21.
  7. ^ Shi, Hong; Dong, Yong-li; Wen, Bo; Xiao, Chun-Jie; Underhill, Peter A.; Shen, Pei-dong; Chakraborty, Ranajit; Jin, Li; Su, Bing (2005-9). "Y-Chromosome Evidence of Southern Origin of the East Asian–Specific Haplogroup O3-M122". American Journal of Human Genetics. 77 (3): 408–419. doi:10.1086/444436. ISSN 0002-9297. PMC 1226206. PMID 16080116. no-break space character in |first5= at position 6 (bantuan); Check date values in: |date= (bantuan)
  8. ^ a b c d e Skeat, Walter William (1900). Malay Magic; An Introduction to the Folklore and Popular Religion of the Malay Peninsula (dalam bahasa English). London: MacMillan And Co. Limited.CS1 maint: unrecognized language (link)
  9. ^ a b c Windstedt, Richard (1951). The Malay Magician; being Shaman, Saiva and Sufi (dalam bahasa English) (ed. Revised). London: Routledge and Kegan Paul Limited.CS1 maint: unrecognized language (link)
  10. ^ adamkeawe, Author. "Earth Mother". Adam Keawe Manalo-Camp (dalam bahasa Inggeris). Dicapai pada 2023-01-21.
  11. ^ Green, Amy M (2006). Rangi above/Papa below, Tangaroa ascendant, water all around us : Austronesian creation myths. 45–01. Las Vegas University of Nevada, ProQuest Dissertations & Theses. Ann Arbor. ISBN 978-0-542-79773-6. OCLC 1112780814.
  12. ^ "SEAlang Library Malay Lexicography". sealang.net. Dicapai pada 2023-01-21.
  13. ^ "Hari Moyang Suku Temuan". Getaran. 2021-01-28. Dicapai pada 2023-01-22.
  14. ^ Lima kubur jadi mangsa penjarah kubur
  15. ^ Amalan Sihir Penunduk Atau Pengasih Dalam Masyarakat Melayu
Diambil daripada "https://ms.wikipedia.org/w/index.php?title=Kepoyangan&oldid=5853121"