Wikipedia

Mahadeva

Shiva (Sanskrit: शिव, rumi: Śiva bermaksud "Penuh Tuah"), Siwa, juga dikenali sebagai Mahadeva (Sanskrit: महादेव:, rumi: Mahādevaḥ "Dewa Yang Agung")[1][2][3] ialah salah seorang dewa utama dipercayai dalam agama Hindu. Shiva ialah Betara Agung paling utama dianuti aliran Saivisme iaitu salah satu mazhab yang paling berpengaruh dalam Hinduisme kini. Dalam kalangan Trimurti, Shiva ialah "Pemusnah" atau aspek kemusnahan.

Shiva di Rishikesh

Pada tahap yang tertinggi, Shiva dianggap sebagai tidak terhad, tidak berubah, dan tiada rupa. Shiva juga mempunyai banyak rupa, yang mesra dan menakutkan. Dalam rupa mesra, Shiva digambarkan sebagai seorang Yogi yang maha mengetahui, yang menghuni Gunung Kailash. Shiva juga digambarkan sebagai Suami Devi Parvati dan Bapa Ganesha dan Kartikeya. Dalam rupa yang menakutkan, Shiva sering digambarkan membunuh raksasa-raksasa. Shiva juga digelar sebagai Dewa yoga dan kesenian.

Ikon utama Shiva ialah mata ketiga pada dahi-Nya, ular Vasuki yang terlilit di leher-Nya, dan bulan sabit yang menghiasi rambut-Nya. Sungai Ganga yang suci mengalir dari kusutan rambut-Nya. Shiva bersenjatakanTrisula. Shiva juga memainkan damaru, sejenis peralatan muzik. Shiva biasanya disembah dalam rupa Linga.

Secara literal, Shiva ialah tempat tidur Alam Semesta selepas pralaya (kemusnahan) sehingga ciptaan bermula semula. Semua yang lahir mesti mati. Semua yang diwujudkan akan musnah. Ini ialah hukum alamiah. Shiva adalah prinsip atau kuasa yang menyebabkan proses kemusnahan ini.

Alam semesta ini akan berlerai menjadi kekosongan. Kekosongan yang tidak terhad ini seterusnya akan melahirkan alam semesta-alam semesta baru. Proses ini berulang tanpa berhenti. Shiva adalah proses ini. Meskipun Shiva dikatakan sebagai Pembawa kemusnahan alam semesta, Dia juga bertanggungjawab untuk ciptaan dan pemeliharaan alam semesta. Dalam konteks ini, Shiva juga menjadi Brahma dan Vishnu. Identiti ini diceritakan dalam beberapa buah Purana. Dalam sebuah Purana, Shiva dikatakan telah lahir daripada rahim tiang api yang tiada kesudahan. Purana yang lain pula menceritakan bahawa Shiva lahir daripada kening Brahma yang marah atau yang mengidamkan seorang putera.

Etimologi dan Nama-nama lain Shiva sunting

Perkataan Sanskrit Shiva (Devanagari: शिव, śiva) berasal daripada Sri Rudram Chamakam dalam Taittiriya Samhita (TS 4.5, 4.7) dalam Krishna Yajur Veda. Shiva bermaksud 'yang membawa tuah'. Shiva juga digunakan sebagai adjektif bagi beberapa dewa zaman Veda termasuk Rudra. Antara nama-nama popular Shiva ialah Mahesh, Maheshwar, Shankara, Shambhu, Pasupati, Rudra, dan Hara.

Perkataan Sanskrit 'Shaiva' bermaksud 'berkaitan dengan Dewa Shiva'. Salah satu mazhab utama agama Hindu dikenali sebagai 'Saivisme'.

Sankaracharya menterjemahkan nama Shiva, nama ke-27 dan ke-600 dalam Vishnu Sahasranama (1000 nama-nama Vishnu) sebagai bermaksud: 'Yang Suci', atau 'Yang tidak dicemari oleh tiga Guna (Sattva, Rajas, dan Tamas), 'Yang menyucikan sesiapa yang mengucap nama-Nya'.

Menurut Swami Vivekananda, "Shiva ialah aspek keagungan Tuhan, Krishna ialah aspek kecantikan Tuhan."[1]

Simbolisme sunting

Shiva digambarkan dengan sebatang Trisula yang pernah digunakan-Nya untuk menewaskan Tripurasura, setan ego yang menduduki tiga badan – suksma, sthula dan causal. Tiga gigi Trisula merujuk kepada Vairagya (semangat tersisih), Jnana (ilmu) dan Samadhi (Keadaan tertinggi tafakur). Mata ketiga-Nya ialah mata Ilmu. Dengan tiga mata-Nya, Shiva melihat masa silam, kini dan masa depan. Shiva memandu seekor lembu jantan yang bermaksud Dharma. Dharma disokong oleh empat kakinya iaitu kebenaran, kesucian, kemurahan, dan kebajikan. Simbol kemusnahan Siva ialah sebatang kapak.

Bulan sebagai Masa melambangkan kemusnahan alam semesta. Ia juga membawa maksud kebijaksanaan. Shiva memakai bulan sebagai mahkota-Nya. Ini melambangkan bahawa Masa yang maha berkuasa juga cuma suatu barang perhiasan-Nya.[4]

Shiva ialah Ishta-devata para Yogi. Rupa Shiva penuh simbologi Yoga. Tiga mata-Nya bermaksud matahari, bulan dan api iaitu sumber cahaya, kehidupan dan kepanasan. Ketiga-tiga mata-Nya juga bermaksud Ida, Pingala dan Sushumna. Mata ketiga-Nya juga mewakili mata ilmu dan kebijaksanaan yang menjadikan-Nya maha mengetahui.[5]

Seluruh langit dan kuasa angin menjadi rambut-Nya. Oleh itu, Shiva juga dikenali sebagai Vyomakesa (seseorang yang mempunyai langit sebagai rambutnya).[6]

Harimau ialah seekor binatang buas yang membaham mangsanya tanpa belas kasihan. Nafsu dan keinginan yang menguasai manusia dan yang tidak dapat dipuaskan boleh dibandingkan dengan harimau. Shiva membunuh harimau dan memakai kulitnya. Ini menunjukkan bahawa Shiva menakluki dan menguasai segala nafsu.[7]

Shiva juga memakai kulit gajah, seekor binatang yang amat berkuasa. Secara simbolik, ini bermaksud Shiva telah menguasai dan menghapuskan segala sifat kebinatangan.[8]

Ular-ular yang melilit badan-Nya melambangkan kematian. Oleh itu, Shiva dikenali sebagai Mrtyunjaya, penakluk kematian! Ular-ular juga mewakili kitaran masa dalam makrokosmo dan tenaga asasi - seperti tenaga seksual yang dimiliki oleh setiap benda dalam mikrokosmo. Maka, Shiva ialah Raja masa dan tenaga.[9]

Muṇḍamala atau kalungan tengkorak yang menghiasi leher Shiva dan abu suci yang disapukan pada badan-Nya bermaksud Siva ialah Raja Kemusnahan. Kalungan tengkorak juga mewakili revolusi zaman serta kemunculan dan kemusnahan umat manusia secara berturut-turut.[10]

Sungai Ganga melambangkan madu dalam Sahasrara. Bulan ialah Candramandala, kawasan putih golongan Yogi. Damaru atau gendang bermaksud Nada-Brahman. Menurut para Yogi, Sahasrara berada di Kailas, kediaman suci Shiva. Seluruh benua India ialah sebuah badan dengan enam pusat Yoga yang utama yang penting untuk golongan Shaivisme.

Sungai Ganga disanjung sebagai ejen kesucian. Maka tidak hairanlah Shiva yang menghiasai diri-Nya dengan Ganga ialah jelmaan kesucian dan penebus dosa.[11]

Shiva putih seperti salji. Keputihan Siva yang bersifat Tamas (kuasa kegelapan dan pemusnahan) mungkin kelihatan pelik dibandingkan dengan kehitaman Vishnu yang mewakili Sattva (kuasa cahaya dan pencerahan). Kedua-dua sifat yang bertentangan ini tidak boleh dipisahkan. Maka, Shiva putih di luar tetapi gelap di dalam. Sebaliknya, Vishnu pula gelap di luar dan putih di dalam.[12]  

Bagi pemuja-pemuja Shiva, perapian yang sentiasa membara atau Dhuni bermaksud api Vairagya yang membakar semua ikatan dan nafsu. Mereka menyapukan abu Dhuni pada badan mereka sama seperti Shiva. Abu ialah saki-baki selepas semua nama dan rupa hilang. Ini melambangkan kesatuan sebenar yang merangkumi segala kepelbagaian. Mahayogi Shiva ialah pemusnah segala-galanya kerana Dia menyingkirkan semua kepelbagaian dan menyatukannya.      

Shiva sering kelihatan dengan dua, tiga, empat, lapan, sepuluh atau tiga puluh dua tangan. Antara objek-objek yang dipegang-Nya ialah trisula, cakra (cakera), parasu (kapak), damaru (gendang), aksamala (tasbih), mrga (rusa), pasa (tali), danda (tongkat), pinaka atau ajagava (busur), khatvanga (tongkat sakti), pasupata (lembing), padma (bunga teratai), kapala (cawan tengkorak), darpana (cermin), khadga (pedang) dan sebagainya.[13]      

Trisula ialah sebuah senjata yang penting dan ini menggambarkan Shiva sebagai Pemerintah Agung. Secara falsafah, Trisula juga bermaksud tiga Guna (sattva, rajas, dan tamas) dan tiga proses ciptaan, pemeliharaan, dan pemusnahan. Maka, Shiva sebagai pembawa trisula ialah Raja segala Guna dan proses kosmik telah bermula dengan-Nya.      

Ketika Shiva menari tandavanrtya dengan memainkan damaru (gendang kecil) sebanyak empat belas kali, bunyi-bunyi seperti a-i-un, r-lk-k, dan sebagainya telah dilahirkan. Bunyi-bunyi ini dikenali sebagai Mahesvarasutras - empat belas formula asas yang mengandungi semua abjad-abjad yang disusun dengan amat bijak dan melahirkan aturan tatabahasa. Maka, damaru ialah simbol abjad-abjad dan tatabahasa atau simbol bahasa. Dalam kata lain, ia simbol semua kata-kata - lisan dan bertulis - dan semua seni dan sains. Damaru juga menunjukkan bunyi sebagai logos - yang melahirkan seluruh alam semesta ini. Dengan memegang damaru, Siva menunjukkan bahawa segala ciptaan termasuk segala ilmu seni dan sains, telah dijadikan-Nya atau kehendak hati-Nya, atau sebagai permainan-Nya.[14]      

Aksamala (tasbih) menunjukkan bahawa Siva ialah Raja segala ilmu rohani. Khatvanga (tongkat sakti yang mempunyai tengkorak pada hujungnya) melambangkan Siva sebagai Raja ilmu sihir. Kapala (cawan tengkorak) yang digunakan-Nya untuk meminum darah ialah satu lagi simbol kuasa kemusnahan-Nya. Darpana atau cermin menunjukkan bahawa segala ciptaan ini ialah cuma suatu bayang-bayang rupa kosmik-Nya.[15]      

Sivalinga sunting

Biasanya, Shiva tidak dipuja dalam rupa-Nya sebagai mulamurti (imej asli yang ditabalkan di kuil) tetapi sebagai utsavamurti (imej yang digunakan semasa perayaan untuk dibawa dalam perarakan).[16]      

Secara literal, Linga bermaksud suatu simbol atau tanda. Maka, 'Sivalinga' bermaksud simbol Shiva. 'Shiva' bermaksud tempat di mana alam semesta tidur selepas kemusnahan. 'Linga' juga mempunyai maksud yang sama - iaitu suatu tempat di mana benda-benda lenyap semasa kemusnahan alam semesta. Menurut agama Hindu, Tuhan yang sama yang mencipta, memelihara dan memusnahkan alam semesta ini. Maka, Sivalinga boleh dikatakan sebagai lambang Tuhan Sendiri.[17]      

Menurut Lingapurana (bab 17 hingga 20), Brahma dan Vishnu menjadi bongkah dan angkuh akan kesaktian Mereka. Shiva muncul sebagai sebatang tiang api yang tiada penghujung dan mencabar Mereka untuk mencari bahagian hujung tiang itu. Mereka gagal untuk mencarinya dan akhirnya mengakui kekalahan. Tiang api ini dikenali sebagai linga kerana pada masa Pralaya, semua hidupan akan lenyap dalamnya.      

Terdapat dua jenis Sivalinga - cala (boleh alih) dan acala (tidak boleh alih).      

Cala-linga sunting

Cala-linga boleh disimpan di rumah seseorang untuk pemujaan atau dibuat dengan benda-benda mudah hapus seperti tanah liat. Cala-linga boleh dilarutkan selepas pemujaan. Ia juga dipakai dengan rantai leher sebagai ishtalinga seperti yang dilakukan oleh penganut Virasaiva (juga dikenali sebagai Lingayat).[18]      

Acala-linga sunting

Acala-linga pula ialah imej yang ditabalkan di kuil. Biasanya, acala-linga dibuat daripada batu dengan tiga bahagian. Bahagian bawah berbentuk segi empat dan dipanggil sebagai Brahmabhaga dan ia mewakili Brahma, Pencipta. Bahagian tengah yang berbentuk oktagon dipanggil sebagai Vishnubhaga dan ia mewakili Vishnu, Pemelihara. Kedua-dua bahagian ini berada pada bahagian dalam. Bahagian berbentuk silinder yang timbul di luar dinamakan Rudrabhaga. Pemujaan dilakukan pada Rudrabhaga (maka dikenali sebagai Pujabhaga). Bahagian Pujabhaga juga mempunyai beberapa garis yang dikenali sebagai Brahmasutra. Sebuah Linga tanpa garisan Brahmasutra tidak boleh dipuja.[19]      

Secara amnya, linga dibahagikan kepada dua kumpulan: akrtrima (semulajadi) dan krtrima (buatan manusia). Linga semulajadi termasuk svayambu linga (yang wujud secara semulajadi dari perut bumi) dan banalinga (terbentuk daripada batu kuarza) yang terdapat di sungai Narmada. Terdapat pelbagai bentuk, saiz dan warna banalinga. Linga-linga ini dianggap sebagai suci semulajadi, dan oleh itu tidak memerlukan upacara pemujaan khas.[20]      

Cala linga boleh diperbuat daripada beberapa bahan seperti tanah liat, kayu, batu permata atau logam. Logam-logam yang sesuai ialah seperti emas, perak, tembaga dan logam loceng. Batu permata seperti delima, zamrud, belian, batu topaz, dan mutiara sesuai dijadikan linga. Antara kayu yang sesuai untuk membuat linga ialah kayu cendana, pain, vilwa dan sebagainya.[21]      

Bagi memenuhi hasrat seseorang, beberapa linga dicadangkan untuk pemujaan. Misalnya, pemujaan linga daripada batu mutiara akan menghapuskan dosa seseorang. Linga batu topaz pula memberikan kekayaan.      

Kadang-kadang, muka Shiva akan diukir pada pujabhaga. Linga begini dinamakan sebagai 'Isvaralinga'. Jika seluruh rupa Shiva diukir, maka ia dinamakan sebagai 'Rudralinga'. Sekiranya, rupa Shiva diukir di tengag-tengah linga, ia dikenali sebagai 'Lingodbhavamurti'.      

Di India Selatan terdapat lima kuil-kuil Shiva yang mewakili lima unsur-unsur alam. Tempat-tempat ini berada di Kanci (bumi), Tiruvanaikavu berdekaran Trichy (air), Kalahasti (angin), Tiruvannamalai (api) dan Chidambaram (angkasa).      

Aspek-Aspek Shiva sunting

Secara ikon, Shiva sering digambarkan dalam pelbagai aspek-aspek berlainan. Aspek-aspek ini boleh dikelaskan secara umumnya seperti berikut:      

Saumya atau Anugrahamurti sunting

Rupa-rupa Shiva yang tenang dan yang mencurahkan kasih sayang dan rahmat tergolong di bawah kumpulan Anugrahamurti. Misalnya rupa-rupa Shiva yang memberkati atau mencurahkan rahmat ke atas Candesa, Nandisvara, Vighnesvara atau Ravana.

Ugra, Raudra atau Samharamurti sunting

Semua rupa-rupa yang menakutkan, boleh dikumpulkan di bawah aspek Samharamurti.

  • Kankala Bhairava merupakan aspek Shiva yang memotong kepala kelima Brahma kerana mempersendakannya. Atas dosa itu, Shiva terpaksa menjalani kehidupan sebagai pengemis selama dua belas tahun.
  • Gajasuravadhamurti menghapuskan raksasa Nila (seorang teman Andhakasura) yang telah mengambil rupa seekor gajah.
  • Tripurantakamurti ialah Shiva yang menggunakan anak panah-Nya untuk memusnahkan kota-kota besi, perak dan emas yang dibina di bumi, di angkasa dan di syurga oleh tiga orang anak Andhakasura. Disebabkan tiga kota-kota ini, Andhakasura telah menjadi kebal.
  • Sarabhesamurti menggambarkan Shiva sebagai seekor Sarabha (suatu binatang mitos yang lebih buas daripada singa) yang menghapuskan rupa Narasimha Vishnu. Kemungkinan ini suatu cerita rekaan penganut mazhab Shaivisme untuk menunjukkan keagungan Shiva berbanding Vishnu!
  • Kalarimurti menunjukkan Shiva mengalahkan Yama, Dewa Kematian, yang ingin mengambil nyawa Markandeya, seorang pemuja Shiva.
  • Kamantakamurti menunjukkan Shiva yang memusnahkan Kama, Dewa Cinta, dengan mata api dari ketiga-Nya.
  • Andhakasuravadhamurti ialah Shiva yang menumpaskan Andhakasura, dan kemudiannya atas rayuan Andhakasura, melantiknya sebagai ketua golongan Gana (orang suruhan kerdil). Andhaka menjadi Bhrngisa.

Nrtta atau Tandavamurti sunting

Shiva ialah seorang Raja tarian yang telah menghasilkan 108 gaya tarian. Shiva dikatakan menari setiap petang untuk mengurangkan penderitaan semua hidupan dan untuk menghiburkan para dewa-dewi yang bersidang di Kailasa. Maka, Shiva mendapat nama Sabhapati (Raja persidangan).

Rupa Nataraja ialah gaya tarian Shiva yang paling popular. Nataraja mempunyai empat tangan, dua kaki, dan gaya menari. Tangan kanan-Nya yang di atas memegang sebuah damaru (gendang) dan tangan kiri memegang api. Tangan kanan di bawah pula menunjukkan abhayamudra (simbol perlindungan) dan tangan kiri yang menunding ke bawah ke arah kaki kiri. Kaki kiri-Nya berada di atas raksasa Apasmarapurusha. Kadang-kadang suatu lilitan api mengelilingi ikon ini.

Beberapa rupa Shiva dalam gaya menari diberikan dalam beberapa Agamas seperti Ananda Tandavamurti, Uma Tandavamurti, Tripura Tandavamurti, dan Urdhva-Tandavamurti.

Dakshinamurti sunting

Shiva juga merupakan raja segala yoga dan sains kerohanian. Sebagai Guru Sejagat, Shiva dikenali sebagai Dakshinamurti. Semasa mengajar para Rishi di Himalaya, Shiva sedang duduk menghadap arah selatan (Dakshina). Dakshinamurti mempunyai tiga mata dan empat tangan. Salah satu kaki-Nya berehat di atas Apasmarapurusha. Tangan kanan dan tangan kiri di hadapan menunjukkan simbol jnanamudra dan varadamudra (bermaksud pemberikan ilmu dan rahmat) Tangan-tangan di belakang pula sedang memegang aksamala (kalungan tasbih) dan, sama ada api atau ular. Dakshinamurti ialah Guru yang Ideal. Beberapa orang Rishi mengelilingi-Nya untuk menuntut ilmu kerohanian.

Lingodbhavamurti sunting

Bagi menghapuskan ego Brahma dan Vishnu, Shiva muncul sebagai suatu tiang api yang tiada kesudahan. Rupa Lingodbhavamurti muncul di pusat Linga dan mempunyai empat tangan. Brahma dan Vishnu, berdiri di kedua-dua sisi-Nya dan memuja-Nya.

Ardhanarisvaramurti sunting

Ini ialah rupa separuh lelaki dan separuh perempuan atau gabungan Shiva dan Parvati. Rupa ini menunjukkan keadaan dunia ini di mana lelaki dan perempuan harus dilihat sebagai saling bergantung dan sama rata.

Rupa-rupa lain dan Avatara Shiva sunting

Bhikshatanamurti - Ini ialah rupa Shiva sebagai seorang Bhairava yang bogel, yang mengemis makanan dengan sebuah mangkuk tengkorak. Rupa ini hampir serupa dengan rupa Kankalamurti.

Haryardhamurti (juga dikenali sebagai Harihara dan Sankaranarayana) ialah rupa separuh Shiva dan separuh Vishnu. Gabungan dua Dewa ini nampaknya suatu percubaan untuk menyatukan golongan Shaivisme dan Vaishnavisme yang berselisih antara satu sama lain.

Sama seperti dewa-dewa Hindu yang lain, Shiva juga dikatakan mempunyai beberapa Jelmaan atau Avatara. Meskipun beberapa Purana menyebut tentang Avatara Shiva, namun idea ini tidak diterima oleh mazhab Saivisme. Misalnya, menurut Linga Purana, terdapat dua puluh lapan rupa Shiva yang kadang-kadang disebut sebagai Avatara. Menurut Svetasvatara Upanishad, Shiva telah mengambil empat Avatara.

Dalam Hanuman Chalisa, Hanuman disebut sebagai Jelmaan ketujuh Shiva dan kepercayaan ini diterima secara sejagat. Hanuman juga dikenali sebagai 'Rudra Avatar'.

Menurut tradisi Vedanta, Adi Sankaracharya dipercayai sebagai Jelmaan Shiva. Durvasa dan Ashwatthama (karakter dalam Mahabharata) juga dipercayai sebagai Jelmaan Shiva.

Siva dalam Purana sunting

  1. Dewi Parvati secara main-main menutup kedua-dua mata Shiva. Ini menyebabkan seluruh dunia diselubungi kegelapan! Bagi mengatasi masalah ini, Shiva mewujudkan mata ketiga di tengah-tengah dahi-Nya. Cahaya dari mata ketiga ini menyinari dunia dan juga mengeluarkan api dan kehangatan. Selepa itu Shiva hanya membuka mata ketiga-Nya dalam masa-masa tertentu, misalnya untuk membakar Kamadeva, dewa nafsu berahi.[22]
  2. Apabila Sungai Ganga turun dari syurga dengan penuh angkuh, Siva menahan alirannya dengan rambut-Nya. Bhagiratha (yang bertanggungjawab untuk membawa Sungai Ganga ke bumi) berdoa kepada Dewa Shiva untuk membebaskan Ganga. Dewi Ganga juga memohon ampun. Akhirnya, Shiva membenarkan Ganga untuk mengalir di bumi.[23]
  3. Ketika menggodak Ksirasamudra (Samudera Susu), bulan sabit timbul darinya. Shiva memakai bulan sabit itu sebagai mahkota-Nya. Apabila racun Halahala keluar dari Samudera Susu, Shiva mencedok racun itu dan meminumnya demi menyelamatkan dunia. Parvati menekan tekak Shiva bagi menghalang racun Halahala sampai ke perut-Nya. Demikian, racun Halahala tersekat pada tekak Shiva dan menjadikan tekak-Nya kebiru-biruan.[24]

Śaivāgama sunting

(Artikel Utama: Saivisme)  

Āgama merupakan kitab-kitab suci zaman lepas Veda yang masih relevan. Kitab-kitab ini berkaitan dengan disiplin-disiplin kerohanian, hukum-hukum etika dan amal ritual kuil. Terdapat tiga kumpulan Āgama yang penting. Kumpulan pertama ialah Śaivāgama. Kumpulan Śaivāgama juga dikenali sebagai Samhitā dan Mahātantra. Kitab-kitab ini telah wujud sejak kurun pertama S.M. Hukum-hukum falsafahnya sama dengan kultus Pāśupata.  

Śaivāgama dibahagikan kepada dua kumpulan utama: pradhānāgama (mempunyai 28 kitab-kitab) dan upāgama (mempunyai 208 atau 225 kitab-kitab).

Lihat juga sunting

Rujukan sunting

  1. ^ Sharma 2000, m/s. 65.
  2. ^ Issitt & Main 2014, m/s. 147, 168.
  3. ^ Flood 1996, m/s. 151.
  4. ^ Swami Harshananda, A Concise Encyclopaedia of Hinduism, Vol.3 ms. 280
  5. ^ Swami Harshananda, A Concise Encyclopaedia of Hinduism, Vol.3 ms. 280-281
  6. ^ ibid
  7. ^ ibid
  8. ^ ibid
  9. ^ ibid, ms.281
  10. ^ ibid, ms.280
  11. ^ ibid, ms.281
  12. ^ ibid, ms.280
  13. ^ ibid, ms.281
  14. ^ ibid, ms.281
  15. ^ ibid
  16. ^ ibid, ms.281
  17. ^ ibid, ms.282
  18. ^ ibid, ms.282
  19. ^ ibid, ms.282
  20. ^ ibid, ms.282
  21. ^ ibid, ms.282
  22. ^ ibid, ms.279
  23. ^ ibid, ms.279
  24. ^ ibid, ms.279
Sumber utama
  • Flood, Gavin (1996). An Introduction to Hinduism. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521438780.
  • Issitt, Micah Lee; Main, Carlyn (2014). Hidden Religion: The Greatest Mysteries and Symbols of the World's Religious Beliefs. ABC-CLIO. ISBN 978-1610694780.
  • Sharma, Arvind (2000). Classical Hindu Thought: An Introduction. Oxford University Press. ISBN 978-0195644418.
Diambil daripada "https://ms.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahadeva&oldid=5719480"